“Vertraag nou eens”, dat is de oproep van landschapsarchitecte Ziega van den Berk aan ontwerpers: “Kijk kritisch naar de ecologische en maatschappelijke gevolgen van een plan en heroverweeg je rol als ontwerper.” Dat heeft ook gevolgen voor de openbare ruimte. Die is bij Van den Berk inclusief — voor álle gebruikers.
interview: Hans Fuchs, fotografie: Edwin van Eis
Dilemma’s
“Vertraag nou eens”, is wat landschapsarchitecte Ziega van den Berk van ontwerpende collega’s vraagt: “We moeten ons veel meer vooraf bezig houden met de gevolgen van een plan. We zijn allemaal opgeleid als probleemoplosser. Maar begrijpen we wel goed wat er aan de hand is?”
Wat dat vertragen vermag, liet Van den Berk zien bij een overheidstender voor een windmolenpark op de Noordzee. Als lid van een interdisciplinair collectief van de Ambassade van de Noordzee (AvdN) schreef ze op de tender in. Van den Berk: “We wilden een ontwerp maken vanuit de vraag: wat is een rechtvaardig windpark? De overheidstender was het kanaal om in contact te komen met alle partijen die bij die vraag betrokken zijn en het tenderproces tegen het licht te houden.”
Van den Berk c.s. haalden de dilemma’s van de energietransitie naar boven: de consequenties elders in de wereld èn de gevolgen op de ontwerplocatie. Van den Berk: “Ineens stond in het licht dat een plan dat landelijk onze energietransitie vooruit helpt internationaal leidt tot milieuschade en misstanden. De grondstoffen voor de windmolens komen uit vervuilende grondstoffendelving wereldwijd. Daarbij vinden kinderarbeid en mensenrechtenschendingen plaats. Zo gezien zorgt een duurzaam windpark op de Noordzee mondiaal voor ontwrichting.”
En ook op de ontwerplocatie speelden vraagstukken, vertelt Ziega van den Berk: “We zien de zee als blanco vel om in te kleuren. Bij dat inkleuren zien we de intrinsieke waarde van het gebied over het hoofd: dit is een levend ecosysteem waar wij afhankelijk van zijn.”
In de tender bleven beide aspecten – mondiale effecten en gevolgen op de planlocatie – onderbelicht. Van den Berk: “De overheid stelde geen eisen aan het delven van de grondstoffen en de mensenhandel. En in de tender ging het helemaal niet om meerwaarde geven aan het gebied, alleen maar om schadebeperkende maatregelen.” Zo werken inschrijvers indirect mee aan misstanden, stelt Van den Berk – landschapsarchitecten niet uitgezonderd.
Kompas
Maar wat kan een ontwerper nog, bij al die impact van een plan, over de grenzen heen en lokaal? Van den Berk is stellig: “Achterhaal de dilemma’s, benoem ze en zorg dat ze landen op de bureaus van alle betrokkenen. Begrijp de fundamentele kwesties die met je ontwerp verknoopt zijn. Zoek in gezamenlijkheid, met veel disciplines samen – de wetenschap, ontwerp, ingenieurskunst, ecologen – naar oplossingen en grijp in de oorzaak in, in plaats van symptomen aan te pakken. Dat is de waarde van vertragen; eigen je de tijd toe om de werkelijke impact van een ontwerp te onderzoeken. Zo kunnen wij met ons vakgebied een echte bijdrage leveren aan een florerende aarde en rechtvaardige toekomst.”
Verbinden met de natuur
Hoe je als ontwerper op een ontwerplocatie waarde toevoegt, daarin verdiepte Ziega Van den Berk zich al eerder, aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst. Met haar afstudeerproject Het Doggersland ontwierp Van den Berk een windpark op zee – maar dan wel vanuit het perspectief en de belangen van het onderwaterlandschap en het zeeleven. Dat resulteerde in een windpark dat functioneert als kraamkamer en habitat voor dat onderzeese leven. Van den Berk: “Tijdens een summerschool leerde natuurfilosoof Matthijs Schouten me goed te kijken naar de relatie tussen mens en natuur en hoe die relatie zich heeft ontwikkeld. We willen verbinden met de natuur, maar ons handelen is daar niet naar. In Het Doggersland was ik nieuwsgierig hoe en waar dat spanningsveld onder water zichtbaar zou worden. Wat zijn de behoeften en belangen van het onderwaterleven in windparken en hoe kunnen wij dat niet-menselijke leven dienen? Dat vraagt om een visie voorbij dat ‘blanco vel’, een visie die de Noordzee als volwaardig ecosysteem benadert en ruimte geeft aan meer-dan-menselijke stemmen – en waarvoor wij soms moeten inschikken.” Met Het Doggersland won Van den Berk in 2021 de Archiprix.
Lees het volledige interview met Ziega in Plan Amsterdam.